การศึกษาเภสัชวัตถุในตำราพระโอสถปราสาททอง ฉบับกรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์
คำสำคัญ:
ตำราพระโอสถปราสาททอง, หลักฐานเชิงประจักษ์, ยาสมุนไพรบทคัดย่อ
ตำราพระโอสถปราสาททอง ฉบับกรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์ เป็นเอกสารโบราณที่รวบรวมองค์ความรู้ทางการแพทย์แผนไทย ที่มีต้นฉบับเป็นสำเนาเหมือนจริงจากหนังสือสมุดไทยดำ โดยมีตำรับยาทั้งหมด 67 ตำรับ แบ่งตามกลุ่มโรคและอาการ อย่างไรก็ตาม ยังไม่เคยมีรายงานการรวบรวมและสืบค้นหลักฐานเชิงประจักษ์ของพืชวัตถุที่ใช้ในคัมภีร์นี้มาก่อน การศึกษาครั้งนี้จึงมีวัตถุประสงค์เพื่อวิจัยเอกสารโดยการวิเคราะห์และค้นหาหลักฐานเชิงประจักษ์ของพืชวัตถุที่ใช้ในคัมภีร์ โดยเป็นการวิจัยเชิงเอกสาร สืบค้น รวบรวม และวิเคราะห์องค์ความรู้
ผลการศึกษาพบว่า มีตำรับยาในคัมภีร์ทั้งสิ้น 67 ตำรับ จำนวนเภสัชวัตถุทั้งหมด 368 ชนิด ประกอบด้วยพืชวัตถุ 243 ชนิด ธาตุวัตถุ 22 ชนิด และสัตว์วัตถุ 33 ชนิด พืชวัตถุที่พบความถี่มากที่สุด 10 อันดับแรกคือ ดีปลี (Piper retrofractum Vahl) จันทน์แดง (Pterocarpus santalinus L.f.) กานพลู (Syzygium aromaticum (L.) Merr. & L. M.Perry) จันทน์ขาว (Santalum album L.) จันทน์เทศ (Myristica fragrans Houtt.) พริกไทย (Piper nigrum L.) กระวาน (Wurfbainia testacea (Ridl.) Škorničk. & A.D.Poulsen (syn. Amomum testaceum)) อบเชยเทศ (Cinnamomum verum (syn. C. zeylanicum)) กฤษณา (Aquilaria crassna Pierre ex Lecomte) และเทียนดำ (Nigella sativa L.) วิธีการบริหารยาที่พบมากที่สุด คือ การรับประทาน ฤทธิ์ทางเภสัชวิทยาที่พบของสมุนไพร คือ ฤทธิ์ต้านอนุมูลอิสระ ฤทธิ์ต้านการอักเสบ ฤทธิ์ต้านจุลชีพฤทธิ์ต้านแบคทีเรีย ฤทธิ์ต้านไวรัสและฤทธิ์ต้านมะเร็ง โดยสืบค้นทั้งทางการวิจัยในระดับหลอดทดลอง สัตว์ทดลอง และทางคลินิก ผลการศึกษานี้สามารถเป็นข้อมูลสนับสนุนการใช้สมุนไพรในการรักษาโรคและสามารถนำมาใช้เป็นแนวทางในการตั้งตำรับยารักษาผู้ป่วยรวมถึงช่วยสื่อสารกับสหวิชาชีพ
เอกสารอ้างอิง
ลัดดาวัลย์ ครูปัญญามาตย์. ตําราเภสัชกรรมไทย. พิมพ์ครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ: มูลนิธิฟื้นฟูส่งเสริมการแพทย์แผนไทยเดิมฯ; 2558.
พลเรือเอกพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์. คำอธิบายตำราพระโอสถปราสาททอง ฉบับกรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์. พิมพ์ครั้งที่ 1. กรุงเทพฯ: บริษัทอมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง จำกัด (มหาชน); 2566.
พิสิษฐ์ วรอุไร. ความสำคัญของการศึกษาฤทธิ์ทางเภสัชวิทยาของสมุนไพรต่อการพัฒนายาจากธรรมชาติ. วารสารการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก 2563;18(2):45-58.
เต็ม สมิตินันท์. ชื่อพรรณไม้แห่งประเทศไทย. ฉบับแก้ไขเพิ่มเติม พ.ศ.2557. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์สำนักงานพระพุทธศาสนาแห่งชาติ; 2557.
Royal Botanic Gardens, Kew. Plants of the World Online [Internet]. 2017 [cited 2025 Jun 18]. Available from: https://powo.science.kew.org/.
คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี. ฐานข้อมูลเครื่องยาไทย: โกฐเขมา [อินเทอร์เน็ต]. 2568 [เข้าถึงเมื่อ 19 มิถุนายน 2568]. เข้าถึงได้จาก: https://phar.ubu.ac.th/herb-DetailThaicrudedrug/27
วุฒิ วุฒิธรรมเวช. ย่อเภสัชกรรมไทยและสรรพคุณสมุนไพร. พิมพ์ครั้งที่ 3. กรุงเทพฯ: บริษัทศิลป์สยามบรรจุภัณฑ์และการพิมพ์จำกัด; 2552.
กลุ่มงานวิชาการเภสัชกรรมแผนไทย สถาบันการแพทย์แผนไทย กรมการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก. ตำราอ้างอิงยาสมุนไพรไทย. พิมพ์ครั้งที่ 1. เล่ม 3. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย; 2560.
กลุ่มงานวิชาการเภสัชกรรมแผนไทย สถาบันการแพทย์แผนไทย กรมการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก. ตำราอ้างอิงยาสมุนไพรไทย. พิมพ์ครั้งที่ 1. เล่ม 4. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย; 2563.
Rawat P, Chauhan V, Choudhary J, Singh C, Chauhan N. Antibacterial, antioxidant, and phytochemical analysis of Piper longum fruit extracts against multi-drug resistant non-typhoidal Salmonella strains in vitro. J Appl Nat Sci 2022;14(4):1226-1239.
Phan UTT, Nguyen HD, Nguyen TKO, Tran TH, Le TH, Tran TTP. Anti-inflammatory effect of Piper longum L. fruit methanolic extract on lipopolysaccharide-treated RAW 264.7 murine macrophages. Heliyon 2024;10(4):2-14.
Anandan J, Shanmugam R. Antioxidant, Anti-inflammatory, and Antimicrobial Activity of the Kalanchoe pinnata and Piper longum Formulation Against Oral Pathogens. Cureus 2024;16(4):57824.
Priya N, Kumari S. Antiviral Activities and Cytotoxicity Assay of Seed Extracts of Piper longum and Piper nigrum on Human Cell Lines. Int J Pharm Sci Rev Res 2017;44(1):197-202.
Soingam T, Srithaworn M. Anti-tyrosinase, anti-skin pathogenic bacterial, and antioxidant activities and phytochemical constituents of Dracaena cochinchinensis (Lour.) S.C. Chen extract. Biosci J 2023;39:1-13.
ภรภัทร นิติวุฒิเดชา, ธีรทัศน์ สุดสาย. การศึกษาฤทธิ์ต้านอนุมูลอิสระและต้านการอักเสบของแก่นจันทน์แดง. ใน:การประชุมวิชาการระดับชาติ มหาวิทยาลัยรังสิตประจำปี 2559; วันที่ 29 เมษายน 2559; ณ ศาลาดนตรีสุริยเทพ มหาวิทยาลัยรังสิต ปทุมธานี. ปทุมธานี: มหาวิทยาลัยรังสิต; 2559. หน้า 58-65.
อลิษา แสงพุ่ม. ฤทธิ์ทางชีวภาพของตำรับยาไทยชื่อยาประสะจันทน์แดงและสมุนไพรในตำรับ. [วิทยานิพนธ์ปริญญาวิทยาศาสตรมหาบัณฑิต]. ปทุมธานี: มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์; 2559.
Guo SC, Yu B, Jia Q, Yan HY, Wang LQ, Sun FF, et al. Loureirin C extracted from Dracaena cochinchinensis S.C. Chen prevents rotaviral diarrhea in mice by inhibiting the intestinal Ca2+-activated Cl- channels. J Ethnopharmacol 2024;318.
Temesgen S, Sasikumar JM, Egigu MC. Effect of extraction solvents on total polyphenolic content and antioxidant capacity of Syzygium aromaticum L. flower bud from Ethiopia. BioMed Res Int 2022;2022:1-9.
Ounaceur LS, Djaber N, Ounaceur A, Atoui L, Djeffel KB, Boudjil S, et al. In vivo determination of the anti-inflammatory and antioxidant effects of the aqueous extract of Syzygium aromaticum (clove) in an asthmatic rat model. Cell Mol Biol 2024;70(3):29-39.
Zhang Y, Wang Y, Zhu X, Cao P, Wei S, Lu Y. Antibacterial and antibiofilm activities of eugenol from essential oil of Syzygium aromaticum (L.) Merr. & L. M. Perry (clove) leaf against periodontal pathogen Porphyromonas gingivalis. Microb Pathog 2017;113:396-402.
Kiki MJ. In vitro antiviral potential, antioxidant, and chemical composition of clove (Syzygium aromaticum) essential oil. Molecules 2023;28:2421.
พรรณนิภา เจ๊กแตงพะเนาว์, รัชฎาวรรณ อรรคนิมาตย์, ปราณี ศรีราช. ปริมาณสารประกอบฟีนอลิกรวม ปริมาณสารประกอบฟลาโวนอยด์รวมและฤทธิ์ยับยั้ง Streptococcus mutants ของสารสกัดจันทน์ทั้ง 5. วารสารวิทยาศาสตร์เละเทคโนโลยี มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี 2567;26(3):114-121.
Nikolic V, Nikolic L, Dinic A, Gajic I, Urosevic M, Stanojevic L, et al. Chemical composition, antioxidant and antimicrobial activity of nutmeg (Myristica fragrans Houtt.) seed essential oil. J Essent Oil Bear Plants 2021;24(2):218-27.
Matulyte I, Jekabsone A, Jankauskaite L, Zavistanaviciute P, Sakiene V, Bartkiene E, et al. The essential oil and hydrolats from Myristica fragrans seeds with magnesium aluminometasilicate as excipient: Antioxidant, antibacterial, and anti-inflammatory activity. Molecules 2020;25(1):145.
Ansory HM, Ulfah T, Hardjomidjodjo HH, Anggraeni E. Chemical separation and antibacterial activity of nutmeg seed essential oil against Shigella sp. and Escherichia coli ATCC 25922. IOP Conf Ser Mater Sci Eng 2020;846:1-7.
Bhanuz D, Pathompong P, Jitpisute C, Saovapak P, Onmanee P, Ratha-korn V, et al. Anti-Helicobacter pylori, anti-inflammatory and antioxidant evaluation of crude extracts from Amomum krervanh fruits. ScienceAsia 2019;45:109-115.
Sudjarwo SA, Eraiko K, Sudjarwo GW, Koerniasari. Protective effects of piperine on lead acetate induced-nephrotoxicity in rats. Iran J Basic Med Sci 2017;20(11):1227-1231.
Alves FS, Cruz JN, de Farias Ramos IN, do Nascimento Brandão DL, Queiroz RN, da Silva GV, et al. Evaluation of Antimicrobial Activity and Cytotoxicity Effects of Extracts of Piper nigrum L. and Piperine. Separations 2023;10(1):21.
สิรินภา ดอกดวง, อามานร์ เทศอาเส็น, ศิริพร หมาดหล้า, สมชาย ศรีวิริยะจันทร์, พจนพร ไกรดิษฐ์. ฤทธิ์ต้านมะเร็งของสารสกัดคูซูโนไคนินจากพริกไทยดาในหนูขาวที่ถูกเหนี่ยวนาด้วยสาร NMU. ใน: การประชุมนำเสนอผลงานวิจัยระดับบัณฑิตศึกษา ครั้งที่ 13; วันที่ 16 สิงหาคม 2561; ณ มหาวิทยาลัยรังสิต. ปทุมธานี: มหาวิทยาลัยรังสิต; 2561. หน้า 3131-3142.
Pagliari S, Forcella M, Lonati E, Sacco G, Romaniello F, Rovellini P. Antioxidant and Anti-Inflammatory Effect of Cinnamon (Cinnamomum verum J. Presl) Bark Extract after In Vitro Digestion Simulation. Foods 2023;12(3):452.
Al-Garadi MA, Qaid MM, Alqhtani AH, Alhajj MS, Al-abdullatif AA, Al-Mufarrej SI. In Vitro Antimicrobial Efficacy Assessment of Ethanolic and Aqueous Extracts of Cinnamon (Cinnamomum Verum) Bark against Selected Microbes. Braz J Poult Sci 2022;1:001-016.
Karadag AE, Biltekin SN, Ghani U, Demirci B, Demirci F. Enzyme-Based Antiviral Potential of Cinnamomum verum J. Presl. Essential Oil and Its Major Component (E)‐Cinnamaldehyde. ACS Omega 2024;9(12):14118-14122.
Khan MF, Charbaji AMY, Baabbad AA, Almoutiri ND, Wadaan MAM. Investigating the role of Cinnamomum verum in zebrafish swim bladder development and anti-cancer activity in human lung cancer cell lines. Arabian Journal of Chemistry 2023;16:2-11.
Daham SS, Tabana YM, Iqbal MA, Ahamed MBK, Ezzat MO, Majid ASA, et al. The Anticancer, Antioxidant and Antimicrobial Properties of the Sesquiterpene β-Caryophyllene from the Essential Oil of Aquilaria crassna. Molecules 2015;20(7):11808-11829.
ชารินันท์ แจงกลาง, ศุภรัตน์ ดวนใหญ่, วรกานต์ โสมี, สิริภา ทมตะขบ, ภัสศรี แสงสาย. การศึกษาปริมาณสารฟีนอลิก ปริมาณสารฟลาโวนอยด์ และฤทธิ์ต้านอนุมูลอิสระในสารสกัดสมุนไพร. วารสารหมอยาไทยวิจัย 2565;8(1):93-105.
Shaheen N, Azam A, Ganguly A, Anwar S, Parvez SA, Punyamurtula U, et al. Anti inflammatory and analgesic activities of black cumin (BC, Nigella sativa L.) extracts in in vivo model systems. Bulletin of the National Research Centre 2022;46(26):1-8.
Sutrisna E, Wahyuni1 S, Fitriani A. Antibacterial Effect of Nigella sativa L. Seed from Indonesia. Pharmacogn J 2022;14(6):1029-1032.
Abo-Neima SE, El-Sheekh MM, Al-Zaban MI, EL-Sayed AIM. Antibacterial and anti-corona virus (229E) activity of Nigella sativa oil combined with photodynamic therapy based on methylene blue in wound infection: in vitro and in vivo study. BMC Microbiology 2023;23(1):1-18.
Periasamy VS, Athinarayanan J, Alshatwi AA. Anticancer activity of an ultrasonic nanoemulsion formulation of Nigella sativa L. essential oil on human breast cancer cells. Ultrasonics Sonochemistry 2016;31:449-455.
สถานการแพทย์แผนไทยประยุกต์ คณะแพทยศาสตร์ศิริราชพยาบาล มหาวิทยาลัยมหิดล. การปรุงยาสมุนไพรตามกรรมวิธีทางการแพทย์แผนไทย 28 วิธี. พิมพ์ครั้งที่ 1. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์เดือนตุลา; 2564.
พระปลัด ดร.เสน่ห์ ธมฺมวโร, พระนคร ปรังฤทธิ์, วิโรจน์ กันทาสุข, ธิชา ดวงคำซาว. สมุนไพรและการแพทย์พื้นบ้านล้านนา ชุดยาฝน ยาขอ หมอวาน. พิมพ์ครั้งที่ 1. เชียงใหม่: มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย วิทยาเขตเชียงใหม่; 2549.
ชยันต์ พิเชียรสุนทร, วิเชียร จีรวงส์. คู่มือเภสัชกรรมแผนไทย เล่ม 1 น้ำกระสายยา. พิมพ์ครั้งที่ 3. นนทบุรี: อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง; 2556.
He H, Shen Q, Li J. Effects of borneol on the intestinal transport and absorption of two P-glycoprotein substrates in rats. Arch Pharm Res 2011;34(7):1161-1170.
Zhang J, Liu SL, Wang H, Shi LY, Li JP, Jia LJ, et al. The effects of borneol on the pharmacokinetics and brain distribution of tanshinone IIA, salvianolic acid B and ginsenoside Rg1 in Fufang Danshen preparation in rats. Chin J Nat Med 2021;19(2):153-160.
บลัดเลย์ แดน บีช. อักขราภิธานศรับท์. พิมพ์ครั้งที่ 1. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์คุรุสภาลาดพร้าว; 2514.
มองซิเออร์ เดอ ลาลูแบร์. จดหมายเหตุ ลา ลูแบร์: ราชอาณาจักรสยาม. สันต์ ท. โกมลบุตร, ผู้แปล. พิมพ์ครั้งที่ 4. นนทบุรี: สำนักพิมพ์ศรีปัญญา; 2557.
ดาวน์โหลด
เผยแพร่แล้ว
ฉบับ
ประเภทบทความ
สัญญาอนุญาต
ลิขสิทธิ์ (c) 2025 วิทยาลัยการสาธารณสุขสิรินธร จังหวัดชลบุรี, คณะสาธารณสุขศาสตร์และสหเวชศาสตร์ สถาบันพระบรมราชชนก
อนุญาตภายใต้เงื่อนไข Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
