การเฝ้าระวังการต้านทานสารเคมีทีมีฟอส เดลต้าเมทริน และสารเสริมฤทธิ์ไพเพอร์โรนิลบิวทอกไซด์ ร่วมกับสารเคมีเดลต้าเมทรินของยุงลายบ้านในพื้นที่ท่องเที่ยว จังหวัดนครราชสีมา

ปาริฉัตร เสาสูง; วศิน เทพเนาว์; จิรปรียา  บุญสงค์; นที ชาวนา

ผู้แต่ง

ปาริฉัตร เสาสูง สำนักงานป้องกันควบคุมโรคที่ 9 จังหวัดนครราชสีมา
วศิน เทพเนาว์ สำนักงานป้องกันควบคุมโรคที่ 9 จังหวัดนครราชสีมา
จิรปรียา บุญสงค์ สำนักงานป้องกันควบคุมโรคที่ 9 จังหวัดนครราชสีมา
นที ชาวนา สำนักงานป้องกันควบคุมโรคที่ 9 จังหวัดนครราชสีมา

คำสำคัญ:

ยุงลายบ้าน, การต้านทาน, ทีมีฟอส, เดลต้าเมทริน, ไพเพอร์โรนิลบิวทอกไซด์

บทคัดย่อ

การศึกษานี้เป็นการวิจัยเชิงทดลอง มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาความต้านทานของยุงลายบ้านระยะลูกน้ำต่อทีมีฟอส และระยะตัวเต็มวัยต่อสารเคมีเดลต้าเมทริน และสารเสริมฤทธิ์ไพเพอร์โรนิลบิวทอกไซด์ (PBO) ร่วมกับสารเคมีเดลต้าเมทรินในพื้นที่อำเภอเมือง อำเภอปากช่อง และอำเภอวังน้ำเขียว จังหวัดนครราชสีมา ซึ่งมีสถานที่ท่องเที่ยวหลายแห่ง หากเกิดการระบาดของโรคติดต่อที่นำโดยยุงลายอาจส่งผลกระทบต่อเศรษฐกิจและการท่องเที่ยวได้ ทำการศึกษาโดยเก็บตัวอย่างลูกน้ำยุงลายบ้านในพื้นที่ มาเลี้ยงให้ได้ยุงลายบ้าน รุ่นที่ 1 (F₁) ทำการทดสอบลูกน้ำกับสารละลายทีมีฟอสที่ความเข้มข้น 0.012 mg/L และทดสอบยุงตัวเต็มวัยกับกระดาษชุบสารเคมีเดลต้าเมทริน (0.03%) และ PBO (4%) นับอัตราตายที่ 24 ชั่วโมง โดยใช้วิธีการทดสอบขององค์การอนามัยโลก ผลการทดสอบพบว่า ลูกน้ำยุงลายบ้านทุกพื้นที่ มีอัตราตายร้อยละ 100 แสดงว่าไม่ต้านทานต่อทีมีฟอส การทดสอบยุงลายบ้านต่อสารเคมีเดลต้าเมทริน 0.03% พบว่า ยุงลายบ้าน อำเภอปากช่อง มีอัตราตายร้อยละ 98 ซึ่งไม่ต้านทานต่อสารเคมีเดลต้าเมทริน ขณะที่ยุงลายบ้านอำเภอเมือง และอำเภอวังน้ำเขียว มีอัตราตายร้อยละ 79 และ 80 ตามลำดับ ซึ่งต้านทานต่อสารเคมีเดลต้าเมทริน เมื่อวิเคราะห์เวลาที่ทำให้ยุงทดสอบหงายท้องร้อยละ 50 (knockdown time: KT₅₀) พบว่า ยุงลายบ้านอำเภอปากช่อง อำเภอเมือง และอำเภอวังน้ำเขียว มีเวลาหงายท้องที่ 17.84, 22.01 และ 49.68 นาที ตามลำดับ ส่วนการทดสอบยุงลายบ้านต่อ PBO (4%) ร่วมกับเดลต้าเมทริน (0.03%) พบว่า ยุงลายบ้านทุกพื้นที่มีอัตราตายเพิ่มขึ้นเมื่อเทียบกับการใช้เดลต้าเมทรินอย่างเดียว โดยมีอัตราตายระหว่างร้อยละ 84–100 และทุกพื้นที่มีค่าการเสริมฤทธิ์ (synergistic ratio: SR >1) แสดงว่า PBO ช่วยเสริมฤทธิ์กับสารเคมีทดสอบ อย่างไรก็ตาม ความต้านทานสารเคมีของยุงลายบ้านขึ้นอยู่กับหลายปัจจัย ดังนั้นควรมีการศึกษาความสัมพันธ์ของปัจจัยต่างๆ เพิ่มเติม เพื่อเป็นข้อมูลในการบริหารจัดการสารเคมีในพื้นที่ต่อไป

เอกสารอ้างอิง

กองระบาดวิทยา กรมควบคุมโรค. ระบบรายงานและฐานข้อมูล R506 [อินเทอร์เน็ต]. 2566 [เข้าถึงเมื่อ 2567 มกราคม 8]. เข้าถึงได้จาก: http://doe.moph.go.th/surdata/disease.php?dcontent=situation&ds=262766

จักรวาล ชมพูศรี, รัตนา ตาเจริญเมือง, ชญาดา ขำสวัสดิ์, นิตยา เมธาวณิชพงศ์, จริยา ครุฑบุตร์, ธัณญภักษณ์ มากรื่น และคณะ. ความไวต่อสารเคมีกำจัดแมลงของยุงลายบ้านดื้อสารไพรีทรอยด์ระดับพันธุกรรม.วารสารควบคุมโรค 2564;47(2):1303–18.

จิราภรณ์ เสวะนา, บุษราคัม สินาคม, บุญเสริม อ่วมอ่อง. ประสิทธิภาพของสารเคมีกําจัดยุงลายบ้านโดยการพ่นฝอยละเอียดแบบกึ่งภาคสนาม. วารสารกรมวิทยาศาสตร์การแพทย์ 2563;62(4):343–51.

Jirakanjanakit N, Rongnoparut P, Saengtharatip S, Chareonviriyaphap T, Duchon S, Bellec C, et al. Insecticide susceptible/resistance status in Aedes (Stegomyia) aegypti and Aedes (Stegomyia) albopictus (Diptera: Culicidae) in Thailand during 2003-2005. J Econ Entomol 2007;100(2):545–50.

ขนิษฐา ปานแก้ว, บุษราคัม สินาคม, พรพิมล ประดิษฐ์, บุญเสริม อ่วมอ่อง. การศึกษาความไวต่อสารเคมีและสารเสริมฤทธิ์ของยุงลาย Aedes aegypti ในประเทศไทย ปี พ.ศ. 2562. วารสารวิชาการป้องกันควบคุมโรค สคร.2 พิษณุโลก 2564;8(1):69–83.

พรรณเกษม แผ่พร, สุนัยนา สท้านไตรภพ, วิสาข์ชนม์ ศรีโพธิ์, ภูเบศร์ ยะอัมพันธ์, เมนะกา วิวน, ละเวง นิลมณี. การประเมินประสิทธิภาพในห้องปฏิบัติการและภาคสนามของทรายเคลือบสารทีมีฟอสในการควบคุมลูกน้ำยุงลายบ้านพาหะนำโรคไข้เลือดออกสายพันธุ์ต้านทานต่อสารเคมี. วารสารควบคุมโรค 2564;47(1):734–45.

วศิน เทพเนาว์, นที ชาวนา, ดอกรัก ฤทธิ์จีน, สำราญ ปานขาว. ความไวต่อสารเคมีฆ่าแมลง (Temephos, Alphacypermethrin, Deltamethrin, Lamda-cyhalothrin และ Cypermethrin) ของยุงลายบ้าน Aedes aegypti ในพื้นที่จังหวัดบุรีรัมย์. วารสารวิชาการ สคร. 9 2561;24(2):17–25.

กระทรวงการท่องเที่ยวและกีฬา. สถานการณ์การท่องเที่ยวในประเทศ รายจังหวัด ปี 2566 [อินเทอร์เน็ต]. 2566 [เข้าถึงเมื่อ 2567 มกราคม 8]. เข้าถึงได้จาก: https://www.mots.go.th/news/category/705?page=1&perpage=18

World Health Organization. Instructions for determining the susceptibility of resistance of mosquito larvae to insecticides 1981. WHO/VBC/81.807.

World Health Organization. Standard operating procedure for testing insecticide susceptibility of adult mosquitoes in WHO tube tests 2022.

World Health Organization. Standard operating procedure for determining the ability of PBO to restore susceptibility of adult mosquitoes to pyrethroid insecticides in WHO tube tests 2022.

Matowo J, Kulkarni MA, Mosha FW, Oxborough RM, Kitau JA, Tenu F, et al. Biochemical basis of permethrin resistance in Anopheles arabiensis from Lower Moshi, north-eastern Tanzania. Malar J 2010;9:193.

Yodjan N. A review of dengue and dengue haemorrhagic fever amidst the COVID-19 pandemic in Thailand: A raising concern and public health nested crises [Internet]. 2023 [cited 2024 January 8]. Available form: https://www.microbiologyresearch.org/content/journal/acmi/10.1099/acmi.0.000486.v1

เจนจิรา จันสุภา, สุธาสินี มาแดง, กาญจนา โกติทิพย์. ความต้านทานลูกน้ำยุงลายบ้านอิจิปไตย์ พาหะนำโรคไข้เลือดออกต่อสารเคมีเทมีฟอส ในพื้นที่ 8 จังหวัดภาคเหนือ ปี 2558-2559. วารสารสาธารณสุขล้านนา 2560; 13(2):28–34.

นิธิพัฒน์ มีโภคสม. การสังเคราะห์ข้อมูลระดับความไวของลูกน้ำยุงลายต่อสารทีมีฟอสในภาคเหนือตอนล่างของประเทศไทย ปีพ.ศ.2551-2561. วารสารวิชาการป้องกันควบคุมโรค สคร.2 พิษณุโลก 2563;7(1):57–68.

Asgarian TS, Vatandoost H, Hanafi-Bojd AA, Nikpoor F. Worldwide status of insecticide resistance of Aedes aegypti and Ae. Albopictus, Vectors of Arboviruses of Chikungunya, Dengue, Zika and Yellow Fever. J Arthropod-Borne Dis 2023;17(1):1–27.

Ponlawat A, Scott JG, Harrington LC. Insecticide Susceptibility of Aedes aegypti and Aedes albopictus across Thailand. Journal Of Medical Entomology 2005;42(5):821–25.

ขนิษฐา ปานแก้ว, บุษราคัม สินาคม, บุญเสริม อ่วมอ่อง. ประสิทธิภาพของสารกำจัดลูกน้ำเทมีฟอส ไดฟูเบนซูรอน และแบคทีเรียควบคุมลูกน้ำชนิดบีทีไอเพื่อการควบคุมลูกน้ำยุงลายบ้าน Aedes aegypti (L.) ในภาคสนาม. วารสารสาธารณสุขล้านนา 2563;16(1):32–45.

Yadav K, Dhiman S, Acharya BN, Ghorpade RR, Sukumaran D. Pyriproxyfen treated surface exposure exhibits reproductive disruption in dengue vector Aedes aegypti. PLOS Neglected Tropical Diseases 2019:1–15.

กองโรคติดต่อนำโดยแมลง กรมควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข. คู่มือสารเคมีและเครื่องพ่นสารเคมีเพื่อควบคุมยุงพาหะนำโรค. กรุงเทพมหานคร: อักษรกราฟฟิคแอนด์ดีไซน์; 2565.

พรรณเกษม แผ่พร, สุนัยนา สท้านไตรภพ, คณัจฉรีย์ ธานิสพงศ์, ภูเบศร์ ยะอัมพันธ์, พงศกร มุขขันธ์. ประสิทธิภาพการเสริมฤทธิ์ของไพเพอร์โรนิลบิวทอกไซด์ร่วมกับสารเดลต้าเมทรินต่อพฤติกรรมการตอบสนองการหลีกหนีและอัตราตายของยุงลายบ้าน. วารสารควบคุมโรค 2564;47(1):788–803.

สุนัยนา สท้านไตรภพ, พรรณเกษม แผ่พร, ภูเบศร์ ยะอัมพันธ์, พงศกร มุขขันธ์, สุนิสา อ่อนคง, พรอนงค์ ทัศนัย. การศึกษาประสิทธิผลของสารเคมี Deltamethrin และ Cypermethrin ต่อยุงลายบ้านพาหะนำโรคไข้เลือดออกสายพันธุ์ต้านทานและสายพันธุ์ที่ไวต่อสารเคมี. วารสารวิชาการสาธารณสุข 2563;29(4):701–10.

Kongmee M, Thanispong K, Sathantriphop S, Sukkanon C, Bangs MJ, Chareonviriyaphap T. Enhanced mortality in Deltamethrin-resistant Aedes aegypti in Thailand using a piperonyl butoxide synergist. Acta Tropica 2019;189:76–83.

Bingham G, Field LM, Gunning RV, Delogu G, Borzatta V, Moores GD. Temporal synergism can enhance carbamate and neonicotinoid insecticidal activity against resistant crop pests. Pest Manag Sci 2008;64:81–5.