ประสิทธิผลของโปรแกรมบำบัดด้วยการเจริญสติในหญิงตั้งครรภ์ที่มีภาวะซึมเศร้า วิตกกังวลและเครียด: การทบทวนวรรณกรรมอย่างเป็นระบบ

บทคัดย่อ

บทนำ การตั้งครรภ์เป็นช่วงเวลาที่มีความเปราะบางที่อาจก่อให้เกิดภาวะซึมเศร้า ความวิตกกังวล และความเครียดอย่างมากในหญิงตั้งครรภ์ มีรายงานวิจัยพบว่าโปรแกรมบำบัดด้วยการเจริญสติตระหนักรู้ ความคิดสามารถนำมาใช้ในหญิงตั้งครรภ์เพื่อลดอาการดังกล่าวได้ โปรแกรมบำบัดด้วยการเจริญสติ ตระหนักรู้เริ่มมีการนำมาประยุกต์ใช้ในประเทศไทยสำหรับผู้ป่วยโรคซึมเศร้า แต่ยังไม่พบการทบทวนวรรณกรรมถึงผลของโปรแกรมบำบัดด้วยการเจริญสติตระหนักรู้ในการลดอาการซึมเศร้าในหญิงตั้งครรภ์ เผยแพร่ในประเทศไทย 

วัตถุประสงค์ การศึกษานี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาประสิทธิผลของโปรแกรมบำบัดด้วยการเจริญสติ ตระหนักรู้ความคิดในหญิงตั้งครรภ์ที่มีอาการซึมเศร้า ความวิตกกังวลและความเครียด

การออกแบบการวิจัย การทบทวนวรรณกรรมอย่างเป็นระบบโดยใช้แนวทาง Preferred Reporting Items for Systematic Reviews and Meta-Analyses (PRISMA) guidelines 

การดำเนินการวิจัย เกณฑ์ในการคัดเลือกงานวิจัย กำหนดตามกรอบ PICO Population คือ สตรีตั้งครรภ์ Intervention คือ โปรแกรมบำบัดด้วยการเจริญสติตระหนักรู้ความคิด (mindfulness- based intervention: MBI) Comparison คือ โปรแกรมบำบัดอื่น ๆ ที่ออกแบบมาเพื่อลดอาการซึมเศร้าในหญิงตั้งครรภ์ และ Outcomes คือ การลดอาการซึมเศร้า งานวิจัยที่คัดเลือกเข้ามามีลักษณะดังนี้ 1) เป็นงานวิจัยที่ศึกษาในหญิงตั้งครรภ์เพื่อทดสอบผลของโปรแกรมบำบัดด้วยการเจริญสติต่ออาการซึมเศร้า หรือ ความเครียด ความวิตกกังวล 2) เป็นการวิจัยเชิงทดลองหรือกึ่งทดลองที่ทดสอบประสิทธิผลของ MBI ในหญิงตั้งครรภ์เพื่อลดอาการซึมเศร้า วิตกกังวลและเครียด 3) กลุ่มเปรียบเทียบเป็นกลุ่มควบคุม ที่ใช้จิตบำบัดแบบอื่น เช่น cognitive- based therapy หรือการรักษาแบบปกติ และ 4) วัดผลลัพธ์เกี่ยวกับลดอาการซึมเศร้า ลดอาการวิตกกังวลและลดความเครียด อย่างน้อย 1 ผลลัพธ์ สืบค้นงานวิจัยโดยใช้ฐาน ข้อมูลทั้งภาษาไทยและอังกฤษ ได้แก่ PubMed, PsycINFO, CINAHL, Embase, ThaiJo, ThaiLIS กำหนด ขอบเขตงานวิจัยระหว่างวันที่ 1 มกราคม 2556 - 31 ธันวาคม 2566 คำสำคัญที่ใช้ในการสืบค้นภาษาไทย ได้แก่ (สติ* OR การเจริญสติตระหนักรู้* OR สมาธิ) AND (ระยะตั้งครรภ์ OR ก่อนคลอด) AND (ซึมเศร้า* OR วิตกกังวล OR เครียด) การคัดเลือกงานวิจัยตามเกณฑ์การคัดเข้าจากชื่อเรื่องและบทคัดย่อ และจาก บทความวิจัยฉบับเต็ม และการประเมินคุณภาพรายงานวิจัยโดยใช้เครื่องมือประเมินคุณภาพงานวิจัยของสถาบันโจนนาบริกส์ นักวิจัย 2 คนทำงานอย่างเป็นอิสระต่อกัน งานวิจัยที่ไม่ตรงตามเกณฑ์คัดเข้า และคุณภาพต่ำจะถูกคัดออก กรณีที่นักวิจัย 2 คนมีความเห็นไม่ตรงกัน จะปรึกษานักวิจัยคนที่ 3 เพื่อ หาข้อสรุป ข้อมูลจากงานวิจัยที่คัดเข้าถูกสกัดลงในตารางสกัดข้อมูลและสังเคราะห์ข้อมูลโดยใช้การสรุปความ (narrative summary)

ผลการวิจัย งานวิจัยสืบค้นได้ 650 เรื่อง มีงานวิจัยที่เข้าเกณฑ์ทั้งหมด 19 เรื่อง โดยเป็นงานวิจัย เชิงทดลองแบบสุ่ม 17 เรื่อง และแบบกึ่งทดลอง 2 เรื่อง เป็นงานวิจัยในต่างประเทศทั้งหมด โปรแกรมบำบัดด้วยการเจริญสติมีทั้งรูปแบบพบหน้าหรือเผชิญหน้าและดิจิทัล ช่วยลดอาการซึมเศร้า ความวิตกกังวล และความเครียดในหญิงตั้งครรภ์ได้ ผลของโปรแกรมการบำบัดด้วยการเจริญสติตระหนักรู้ความคิดแบบ พบหน้า จากการทบทวนอย่างเป็นระบบ พบว่า หญิงตั้งครรภ์ที่ได้รับโปรแกรมบำบัดด้วยการเจริญสติ ตระหนักรู้ความคิดแบบพบหน้าหรือแบบดั้งเดิมมีอาการซึมเศร้า ความวิตกกังวลและความเครียดลดลงได้ดีกว่าโปรแกรมการลดอาการซึมเศร้า วิตกกังวล หรือเครียดด้วยวิธีอื่น ส่วนผลของโปรแกรมการบำบัด ด้วยการเจริญสติในหญิงตั้งครรภ์ด้วยรูปแบบออนไลน์เพื่อลดอาการซึมเศร้า ความวิตกกังวลและความเครียด ในหญิงตั้งครรภ์มีหลากหลายวิธี ส่วนใหญ่ใช้ผ่านแอปพลิเคชันบนโทรศัพท์มือถือซึ่งถือเป็นช่องทาง ที่หญิงตั้งครรภ์เข้าถึงได้ง่าย และสามารถเข้าถึงตามเวลาที่แต่ละคนสะดวก พบว่ากลุ่มหญิงตั้งครรภ์ที่ใช้ โปรแกรมการเจริญสติสามารถปรับตัวต่อภาวะเครียดหรือจัดการกับอารมณ์ได้ดีกว่าหญิงตั้งครรภ์ที่ไม่ได้เข้าโปรแกรมการฝึกสติ

ข้อเสนอแนะ โปรแกรมบำบัดด้วยการเจริญสติตระหนักรู้ความคิดมีประสิทธิผลในการลด อาการซึมเศร้า อาการเครียด ดีกว่าโปรแกรมเจริญสติแบบอื่น ๆ พยาบาลสามารถนำโปรแกรมบำบัดด้วยการเจริญสติตระหนักรู้ความคิดไปใช้เพื่อลดอาการซึมเศร้าในกลุ่มสตรีตั้งครรภ์ทั้งระยะก่อนคลอด และหลังคลอดทั้งในโรงพยาบาลหรือหน่วยบริการสุขภาพ โดยการประยุกต์ใช้ในแต่ละบริบทและปัญหา ของหญิงตั้งครรภ์ควรจะมีการคงไว้ของหลักการสำคัญของโปรแกรมการบำบัดด้วยการเจริญสติ ไม่ว่าจะเป็นรูปแบบออนไลน์หรือแบบตัวต่อตัว โดยช่วยให้ผู้เข้าร่วมโปรแกรมฯ เรียนรู้การตระหนักรู้ถึง การอยู่กับปัจจุบันและสามารถมองเห็นตัวเองแยกจากรูปแบบความคิดเก่า ๆ และอารมณ์ความรู้สึก และควรมีการทำวิจัยเพื่อทดสอบประสิทธิผลในการลดอาการซึมเศร้า วิตกกังวล เครียด ภายหลังนำไปใช้ในหญิงตั้งครรภ์ที่มีภาวะซึมเศร้าในระดับที่แตกต่างกัน และทำการวิเคราะห์อภิมานเพื่อทดสอบประสิทธิของโปรแกรมการเจริญสติตระหนักรู้ความคิดในการลดอาการซึมเศร้าในหญิงตั้งครรภ์ระยะก่อนคลอดและหลังคลอด และหญิงตั้งครรภ์ที่มีระดับความรุนแรงของภาวะเศร้าแตกต่างกัน