ผลของโปรแกรมการจัดการพฤติกรรมก้าวร้าวต่อความเสี่ยงการก่อความรุนแรงในผู้ป่วยจิตเภทชาย

บทคัดย่อ

บทนำ โรคจิตเภทเป็นโรคที่เกิดจากความผิดปกติของสารสื่อประสาทในสมอง ส่งผลให้ผู้ป่วยแสดงพฤติกรรม ที่ผิดปกติในด้านการควบคุมอารมณ์ ความคิด การรับรู้ และพฤติกรรมทั่วไป ผู้ป่วยจิตเภทมีการใช้ความรุนแรงสูง เมื่อเทียบกับประชากรทั่วไป โดยเฉพาะในผู้ป่วยจิตเภทชาย มีอุบัติการณ์ การเกิดพฤติกรรมรุนแรงมากกว่าเพศหญิง พฤติกรรมก้าวร้าวในผู้ป่วยจิตเภทส่งผลกระทบต่อตัวผู้ป่วยเอง สัมพันธภาพในครอบครัว และก่อให้เกิดความหวาดกลัวต่อบุคคลอื่นในสังคม รวมทั้งเกิดอันตรายต่อชีวิตและทรัพย์สินต่อตัวผู้ป่วย บุคคลรอบข้าง เกิดความเสียหายทั้งด้านเศรษฐกิจ และสังคม ผู้ป่วยที่มีพฤติกรรมรุนแรงจึงถือเป็นภาวะฉุกเฉินทางจิตเวชที่ต้องให้การดูแลอย่างทันท่วงที 

วัตถุประสงค์ของการวิจัย การศึกษานี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาผลของโปรแกรมการจัดการพฤติกรรมก้าวร้าวต่อความเสี่ยงการก่อความรุนแรงในผู้ป่วยจิตเวชชาย โดยมีวัตถุประสงค์เฉพาะดังนี้ 1) เพื่อเปรียบเทียบความเสี่ยงต่อการก่อความรุนแรงในผู้ป่วยจิตเภทชายภายในกลุ่มทดลองในระยะก่อนการทดลอง หลังการทดลอง และระยะติดตามผล 2 สัปดาห์ และ 2) เพื่อเปรียบเทียบความเสี่ยงต่อการก่อความรุนแรงในผู้ป่วยจิตเภทชาย ระหว่างกลุ่มทดลองและกลุ่มควบคุมในระยะก่อนการทดลอง หลังการทดลอง และระยะติดตามผล 2 สัปดาห์

การออกแบบการวิจัย การวิจัยแบบกึ่งทดลองชนิดสองกลุ่มวัดซ้ำ โดยประยุกต์ทฤษฎีการควบคุมพฤติกรรม โดยเจตนาของ Ajzen ที่อธิบายว่า พฤติกรรมของบุคคลเกิดจากเจตนาและเหตุผลของตัวบุคคล โดยบุคคลมีความสามารถที่จะควบคุมพฤติกรรมต่าง ๆ ที่แสดงออกได้อย่างมีประสิทธิภาพ หากบุคคลมีความมุ่งมั่นในการควบคุมพฤติกรรมเหล่านั้น ก็จะสามารถเกิดพฤติกรรมที่มุ่งหวังได้อย่างคงทนและถาวร ซึ่งเกิดจากองค์ประกอบ ความเชื่อ 3 ประการได้แก่ 1) ความเชื่อเกี่ยวกับพฤติกรรม 2) ความเชื่อเกี่ยวกับกลุ่มอ้างอิง และ 3) ความเชื่อเกี่ยวกับความสามารถในการควบคุม ร่วมกับแนวคิดการควบคุมตนเองของ Rosenbaum ที่กล่าวว่า บุคคลมีความสามารถที่จะละเว้นการกระทำบางชนิด ซึ่งเกิดจากการควบคุมพฤติกรรมด้วยเหตุผลและความอดทน เพื่อให้เกิดผลที่ต้องการ รวมทั้งบุคคลยังมีความสามารถในการจัดการกับภาวะตึงเครียดทางอารมณ์ และสามารถยับยั้งอารมณ์ได้อย่างเหมาะสมกับสถานการณ์ ผู้วิจัยได้นำแนวคิดดังกล่าวมาออกแบบกิจกรรมบำบัดในโปรแกรม การจัดการพฤติกรรมก้าวร้าว เพื่อปรับความเชื่อ ทัศนคติและมุมมองต่อพฤติกรรมก้าวร้าวให้มีความเหมาะสม และสังคมยอมรับได้ ประกอบด้วย 6 กิจกรรม ได้แก่ 1) การสร้างสัมพันธภาพที่ดี 2) การเสริมสร้างความเข้าใจ เกี่ยวกับการเจ็บป่วยและพฤติกรรมก้าวร้าว 3) การสร้างสิ่งแวดล้อมที่ปลอดภัย 4) การพัฒนาทัศนคติและความเชื่อเชิงพฤติกรรม 5) การเสริมสร้างความเชื่อมั่นในการควบคุมตนเอง และ 6) การวางแผนป้องกันการกลับเป็นซ้ำ 

วิธีการดำเนินการวิจัย กลุ่มตัวอย่างเป็นผู้ป่วยจิตเภทชาย ที่เข้ารับการรักษาในโรงพยาบาลจิตเวชแห่งหนึ่ง ในจังหวัดทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือ จำนวน 60 คน เลือกแบบเจาะจง ตามเกณฑ์การคัดเข้า ดังนี้ 1) อายุ 20-59 ปี 2) ได้รับการวินิจฉัยโรคจิตเภท (F20.0 - F20.9) ตามเกณฑ์การวินิจฉัยของ ICD-10 3) มีคะแนนความเสี่ยงต่อ การก่อความรุนแรง Prasri Violence Severity Scale (PVSS) ที่ได้รับการประเมินก่อนการทดลองอยู่ในระดับสูง ช่วง 14 - 32 คะแนน 4) มีอาการทางจิตสงบ 5) สามารถสื่อสารภาษาไทยได้ดี 6) ไม่เคยได้รับโปรแกรมการบำบัด พฤติกรรมก้าวร้าวมาก่อน และ 7) สมัครใจเข้าร่วมโปรแกรม จัดกลุ่มตัวอย่างในหอผู้ป่วยจิตเวชชายแห่งที่ 1 เข้ากลุ่มทดลองและหอผู้ป่วยจิตเวชชายแห่งที่ 2 เข้ากลุ่มควบคุม กลุ่มละ 30 คน เครื่องมือวิจัยประกอบด้วย 1) แบบสอบถามข้อมูลส่วนบุคคล 2) แบบประเมินระดับความรุนแรงของความเสี่ยงต่อการก่อความรุนแรง ในผู้ป่วยจิตเวชไทย (PVSS) จำนวน 9 ข้อ มีค่าดัชนีความตรงเชิงเนื้อหาเท่ากับ .89 3) โปรแกรมการจัดการ พฤติกรรมก้าวร้าว 6 กิจกรรม ได้แก่ 1) การสร้างสัมพันธภาพที่ดี 2) การเสริมสร้างความเข้าใจเกี่ยวกับการเจ็บป่วย และพฤติกรรมก้าวร้าว 3) การสร้างสิ่งแวดล้อมที่ปลอดภัย 4) การพัฒนาทัศนคติและความเชื่อเชิงพฤติกรรม 5) การเสริมสร้างความเชื่อมั่นในการควบคุมตนเอง และ 6) การวางแผนป้องกันการกลับเป็นซ้ำ ตรวจสอบ ความตรงเชิงเนื้อหาโดยผู้ทรงคุณวุฒิ 3 ท่าน ได้ค่าดัชนีความตรงเชิงเนื้อหาเท่ากับ .86 ดำเนินการเก็บรวบรวมข้อมูล ระหว่างเดือนกรกฎาคม ถึง ตุลาคม พ.ศ. 2567 เนื่องจากข้อจำกัดด้านระยะเวลาการเข้ารับการรักษาในโรงพยาบาล ของกลุ่มทดลองไม่พร้อมกัน และอัตราการนอนรักษาในโรงพยาบาลของผู้ป่วยโดยเฉลี่ย 6-8 สัปดาห์ เพื่อป้องกัน กลุ่มทดลองจำหน่ายออกจากโรงพยาบาลก่อนสิ้นสุดการดำเนินกิจกรรมตามโปรแกรม ทีมวิจัยจึงแบ่งเก็บข้อมูล ในกลุ่มทดลองเป็น 3 กลุ่ม ๆ ละ 10 คน ซึ่งแต่ละกลุ่มเริ่มดำเนินกิจกรรมไม่พร้อมกัน ทีมวิจัยดำเนินการจัดกิจกรรม และเก็บข้อมูลในกลุ่มทดลอง ณ ห้องกิจกรรมกลุ่ม หอผู้ป่วยจิตเวชชาย เมื่อสิ้นสุดการดำเนินกิจกรรมตามโปรแกรม ในแต่ละกลุ่ม ทีมผู้วิจัยประเมินคะแนนความเสี่ยงต่อการก่อความรุนแรงในกลุ่มทดลอง โดยใช้แบบประเมิน ระดับความรุนแรงของความเสี่ยงต่อการก่อความรุนแรงในผู้ป่วยจิตเวชไทย ภายหลังสิ้นสุดการทดลองทันที และระยะติดตามผล 2 สัปดาห์ สำหรับกลุ่มควบคุมจำนวน 30 คน จากหอผู้ป่วยแห่งที่ 2 ได้รับการพยาบาล ตามปกติ ได้แก่ การให้สุขภาพจิตศึกษารายบุคคลตามปัญหาความต้องการ จากนั้นทีมผู้วิจัยประเมินคะแนน ความเสี่ยงต่อการก่อความรุนแรง โดยใช้แบบประเมินระดับความรุนแรงของความเสี่ยงต่อการก่อความรุนแรง ในผู้ป่วยจิตเวชไทย หลังจากการได้รับการพยาบาลตามปกติทันที และในระยะติดตามผล 2 สัปดาห์ ก่อนที่ผู้ป่วย จะจำหน่ายออกจากโรงพยาบาล วิเคราะห์ข้อมูลด้วยสถิติเชิงพรรณนาและเปรียบเทียบค่าเฉลี่ยคะแนนความเสี่ยงต่อการก่อความรุนแรงระหว่างกลุ่มทดลองและกลุ่มควบคุมโดยใช้สถิติการวิเคราะห์ความแปรปรวน 2 ทางแบบวัดซ้ำ 

ผลการศึกษา กลุ่มตัวอย่างมีอายุระหว่าง 21-51 ปี อายุเฉลี่ย 36.62 ปี (SD = 8.98) สถานภาพสมรสโสด (ร้อยละ 75.00) เจ็บป่วยด้วยโรคจิตเภทตั้งแต่ 1 - 5 ปี (ร้อยละ 56.67) และค่ามัธยฐานของการรับไว้รักษาในโรงพยาบาล 3 ครั้ง เมื่อวิเคราะห์ความแตกต่างของคุณสมบัติส่วนบุคคลระหว่างกลุ่มทดลองและกลุ่มควบคุม พบว่า ทั้งสองกลุ่มไม่มีความแตกต่างกันอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ ก่อนการทดลองกลุ่มควบคุมมีค่าเฉลี่ยคะแนน ความเสี่ยงต่อการก่อพฤติกรรมรุนแรงในระดับสูง (M = 21.37, SD = 3.59) ระยะสิ้นสุดการทดลองทันที อยู่ใน ระดับปานกลาง (M=12.87, SD=2.30) และระยะติดตามผลหลังการทดลอง 2 สัปดาห์ อยู่ในระดับสูง (M = 15.87, SD = 3.31) ในขณะที่กลุ่มทดลอง มีค่าเฉลี่ยคะแนนความเสี่ยงต่อการก่อพฤติกรรมรุนแรง ก่อนการทดลอง ในระดับสูง (M = 21.77, SD =2.79) ระยะสิ้นสุดการทดลองทันที อยู่ในระดับต่ำ (M = 3.73, SD = 0.64) และระยะติดตามผลหลังการทดลอง 2 สัปดาห์ อยู่ในระดับปานกลาง (M = 6.53, SD = 2.81) ผลการวิเคราะห์ ความแปรปรวน 2 ทางแบบวัดซ้ำ พบว่า ความเสี่ยงต่อการก่อความรุนแรงในผู้ป่วยจิตเภทชายกลุ่มทดลอง ในระยะ ก่อนการทดลอง หลังสิ้นสุดการทดลองทันที และระยะติดตามผล 2 สัปดาห์ แตกต่างอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ (F = 802.246, p<.001) ปฏิสัมพันธ์ระหว่างช่วงเวลาและโปรแกรมฯ มีผลต่อความเสี่ยงต่อการก่อความรุนแรง ในผู้ป่วยจิตเภทชายอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ (F = 127.574, p<.001) และเมื่อวิเคราะห์ความเสี่ยงต่อการ ก่อความรุนแรงในผู้ป่วยจิตเภทชายระหว่างกลุ่มทดลองและกลุ่มควบคุม พบว่า แตกต่างกันอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ (F = 106.529, p<.001)

ข้อเสนอแนะ ผลการศึกษาครั้งนี้ชี้ให้เห็นว่าโปรแกรมการจัดการพฤติกรรมก้าวร้าวในผู้ป่วยจิตเภทชาย สามารถลดระดับความเสี่ยงต่อการก่อความรุนแรงในผู้ป่วยจิตเภทลงได้ พยาบาลจิตเวชสามารถนำไปประยุกต์ใช้ ในการดูแลผู้ป่วยจิตเภทชายที่มีบริบทใกล้เคียงกับกลุ่มตัวอย่าง และการศึกษาระยะยาวอาจเป็นประโยชน์ในการส่งเสริมความปลอดภัยของผู้ป่วยและบุคลากรในหอผู้ป่วยจิตเวชได้